محمد جعفری
در طول تاریخ، دین همواره در تفسیر جهان هستی و دگرگون ساختن جهان آدمی، محوریت بنیادی داشته است. اما مهمترین مأموریت آن، آموزش واقعیتها به انسان و هدایت عملی او در جهت شکوفایی استعدادها و به فعلیت رساندن توانمندیهای اوست. از جمله استعدادهای فطری آدمی، عقل و احساس است، که از اولی حکمت و از دومی هنر زاییده شده است.
از سوی دیگر، آدمی همواره تجربه زیبایی‌شناسی را با خود داشته و از آنجا که انسان است، به جلوههای هستی از آن نظر که زیبا هستند تعلق دارد. به بیان دیگر، انسان همواره بهدنبال تسخیر هستی و ترکیب آن در یک قالب زیبا بوده است. تاریخ بشریت نیز حکایت از آن دارد، که حتی انسانهای اولیه نیز تجربه زیبایی‌شناختی را با نقاشی کردن در دیوارههای غارها، نمایان می‌ساختند.
دین و هنر دارای خاستگاه مشترک بوده و هر دو ریشه در فطرت و طبیعت آدمی دارند؛ هر دو دارای محتوا و قالب هستند و هرکدام به اندازه وزن و ارزش ذاتی خود، در ساختن بنای سعادت و خوشبختی انسان مؤثر بوده‌اند. در واقع فعالیت هنری از محتوایی اصیل برخوردار است و ماهیتی شریف در لایههای زیرین خود دارد. همچنین گرچه جوهره دیندار و هنرمند، سالم و بهدور از آلودگی است؛ اما هر دو می‌توانند دچار آسیب شده و آفاتی ایجاد کنند که در این صورت، ماهیت آنها مسخ و حقیقتشان دگرگون می‌شود. بنابراین، گزافه نیست اگر بگوییم که دین و هنر همواره در ارتباط تنگاتنگ به شیوههای بیانی باورها دست یازیده‌اند و در بستر هنرهای دراماتیک از کهن‌ترین متون دینی تأثیر گرفته‌اند.
هنر سینما، رسانهای فرهنگی است که موضع انسان را در قبال جهان و عرصههای مختلف آن ابراز می‌دارد. در حقیقت امروزه در سراسر دنیا از شیوهها و ابزارهای مختلفی جهت گسترش یک ایده و تفکر استفاده می‌شود که در این میان، سینما به دلیل گستره وسیع و میزان محبوبیت و مقبولیتی که در میان مردم دارد، از جایگاه ویژهای برخوردار است. مروری بر تاریخچه ایجاد و گسترش این هنر اعجاب‌انگیز که امروزه به یکی از استراتژیکترین ابزار انتقال آراء و عقاید در سراسر جهان تبدیل شده است، بیان می‌دارد که اگر این هنر بر مبنای فطرت پاک و تفکرات متعالی انسان بهکار گرفته شود، نه تنها قابلیت پاسخگویی به دغدغههای فلسفی، سیاسی و اجتماعی بشر را دارد، بلکه در پالایش روح انسان نیز می‌تواند نقش بهسزایی ایفا کند. از این روست که بخش مهمی از تولیدات سینمای غرب بهعنوان منشاء ایجاد این هنر پیچیده، بهنوعی به دین و آموزههای آن اختصاص یافته است.
در بررسی فیلمهایی که با نام دین در سینمای جهان تولید شده‌اند با سه شیوه متداول مواجه می‌شویم که عبارتند از فیلمهایی که به منظور تبلیغ و معرفی ادیان ساخته شده‌اند؛ فیلمهایی که با هدف ایجاد تزلزل در باورهای دینی و در واقع به منظور ضدیت با دین ساخته شده‌اند و فیلمهایی که صرفا با تأثیرپذیری ظاهری و قشری از اعتقادات مردم شکل گرفته‌اند.
چالش های سینما و دین
فیلمهایی که بهمنظور تبلیغ و معرفی ادیان ساخته شده‌اند، معمولا به تاریخ زندگی پیامبران پرداخته‌اند. فیلم «ده فرمان» که به زندگی حضرت موسی(ع) می‌پردازد، یکی از عظیم‌ترین و تأثیرگذارترین فیلمهای مذهبی و تاریخی است که تا این زمان در سینمای غرب به نمایش درآمده است. همچنین بیشتر فیلمهای مذهبی که بر اساس زندگی حضرت عیسی مسیح(ع) و ترویج آیین مسیحیت ساخته شده، حول محور مسائل عاطفی و لطافتهای روحی زندگی این پیامبر طراحی شده است. فیلمهایی مانند «آهنگ برنادت» و «کفشهای ماهیگیر» از جمله این آثار است. اما مهمترین انگیزه سینماگران در بخش فیلمهایی که با تأثیرپذیری از باورهای دینی تولید شده‌اند، تلاش جهت گسترش باور نوع‌دوستی، کمک به مستمندان، برگزاری آیینهای مذهبی و احترام به عقاید دیگران است.
در مقابل، آثاری که با هدف ایجاد تزلزل در باورهای دینی و درواقع به منظور ضدیت با دین ساخته شده‌اند نیز کم نبوده‌اند و هنرمندان به شکلی گستاخانه در این وادی گام نهاده‌اند. فیلم «آخرین وسوسه مسیح» ساخته مارتین اسکورسیسی از جمله آثاری است که در آن صریحا به یکی از پیامبران اولوالعزم الهی توهین می‌شود. مسیحیان معتقد در کشور انگلیس با آتش زدن سینماهایی که این فیلم را اکران می‌کردند، مخالفت صریح خود را با تولید چنین آثاری نشان دادند.
اما در 30 سال گذشته با گسترش ادبیات استکبارستیزانه که بهخصوص با پیروزی انقلاب اسلامی در جهان انتشار یافته است، نوع دیگری از سینمای ضددین ایجاد و گسترش پیدا کرده است. اوانجلیستها (مسیحیان صهیونیست) براین باورند که مسیح (ع) دوباره ظهور می‌کند و در آخرالزمان جنگ و ویرانی بزرگی (آرماگدون) اتفاق خواهد افتاد و بعد از این ویرانی، صلح دائمی تا هزار سال یعنی تا قیامت برقرار خواهد شد. آنها اعتقاد دارند پس از اینکه نبرد خیر و شر آغاز شد، پیروز نهایی خیر است و شیطان توسط مسیح به اسارت کشیده می‌شود. در این جنگ، تنها کسانی نجات پیدا می‌کنند که اوانجلیست باشند. بهطور دقیق مشخص نیست که جنگی که از آن به آرماگدون یاد می‌شود کجاست، اما به گفته مسیحیان صهیونیست، میلیونها نفر از دشمنان مسیح از عراق حرکت خواهند کرد و از فرات خواهند گذشت و بهسمت قدس خواهند رفت. در میان راه نیروهای مؤمن به مسیح، راه آنان را سد می‌کنند و در آرماگدون به هم می‌رسند و جنگ درمی‌گیرد.
سینمای هالیوود که طی سالهای اخیر، نشان داده جاده صاف‌کن سیاست دولت آمریکاست، به منظور باورپذیر کردن هر چه بیشتر این تفکرات که شتابان بهسوی هدف خود در حال حرکت است، به تصویرسازی دشمنان مسیح می‌پردازد. شخصیتهای اهریمنی با قیافه و چهرههای اسلامی که گاهی با وضعیت ظاهری مذهبی، برجسته می‌شوند، نشان داده می‌شوند که از اضطراب و نگرانی افکار عمومی بهره‌برداری کرده و ترس از اسلام را برمی‌انگیزد.
مروری بر سینمای ایران نیز نشاندهنده وجود شیوههای متداول غرب در تولید فیلمهایی است که با نام دین به نمایش درمی‌آیند. فیلمها و سریالهایی چون «مریم مقدس»، «ابراهیم خلیل‌الله»، «مردان آنجلس»، «یوسف پیامبر» و «امام علی(ع)» از جمله آثاری هستند که به منظور تبلیغ و معرفی ادیان ساخته شده‌اند و گاه تأثیرات مثبت و عمیقی بر مخاطبان خود می‌گذارند.
اگرچه در رژیم پهلوی آثاری چون «شهر قصه»، «محلل» و حتی «تختخواب سه نفره» با هدف ایجاد تزلزل در باورهای دینی و ضدیت با دین ساخته می‌شدند، اما پس از پیروزی انقلاب و تغییر در نگاه و تفکر مردم، ساخت چنین آثاری که مستقیما دین را هدف قرار می‌دادند، متوقف شد. البته روند تضعیف باورهای دینی در سینما با طرح موضوعاتی چون ناتوانی دین در پاسخگویی به نیازهای بشر قرن بیست و یکم، ضعف دین و نظامات حقوقی در احقاق حقوق زنان و مقابله با خرافاتی که منشاء آن را در دین جستوجو می‌کردند، همچنان ادامه یافته است. تولید انبوه آثاری چون «آتشکار»، «باز هم سیب داری»، «بابا عزیز»، «دایره»، «آفساید»، «زمان می‌ایستد»، «دو زن»، «کافه ستاره»، «کافه ترانزیت»، «زندان زنان» و… این ادعای تلخ را به اثبات می‌رساند.
همچنین فراوان هستند فیلمهایی که با تأثیرپذیری از باورهای دینی، جهت گسترش باور نوع‌دوستی، کمک به مستمندان، برگزاری آیینهای مذهبی و احترام به عقاید دیگران تولید می‌شوند. فیلمهایی چون «زیر نور ماه» و «طلا و مس» از جمله این آثار بهشمار می‌آیند. به عبارتی در این قبیل فیلمها یک انسان با تأثیرپذیری از باورهای دینی خود تلاش می‌کند تا گره از مشکلات مردم بگشاید و در این راه، خود و شاید دیگران را در مسیر تعالی و رشد قرار دهد.
پنجره
منبع: جنگ‌نرم
